Dù đã có những bước tiến dài trong nâng cao chất lượng hoạt động giám sát của HĐND các cấp nhưng so với kỳ vọng, Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND năm 2015 vẫn chưa cụ thể hóa các quy định về bảo đảm việc thực hiện kết luận, kiến nghị sau giám sát, đặc biệt là chưa có chế tài đủ mạnh để thực hiện kiến nghị sau giám sát. Việc đoàn giám sát phát hiện những vi phạm cùng những vấn đề liên quan đến quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cơ quan, công dân… mới chỉ dừng lại ở yêu cầu hoặc kiến nghị… Đây chính là “điểm nghẽn” từ chế tài dẫn đến có những kiến nghị xuyên nhiệm kỳ của các địa phương chậm được giải quyết.
Giám sát của cơ quan quyền lực nhà nước
Theo đánh giá của Thường trực HĐND các địa phương qua tổng kết 7 năm thi hành, Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND đã đáp ứng được mong đợi của các cơ quan dân cử vì đây là lần đầu tiên hoạt động giám sát được luật hóa và cụ thể hóa trong một văn bản pháp luật riêng, là khung pháp lý, động lực để HĐND thực hiện tốt vai trò giám sát quyền lực. Cùng với đó, Nghị quyết 594/NQ-UBTVQH15 thực sự là một công cụ để HĐND giám sát quyền lực và tự nâng cao hiệu quả hoạt động của mình; là cơ sở pháp lý quan trọng nhằm hình thành đồng bộ thể chế về tổ chức và hoạt động của cơ quan dân cử, không ngừng nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động giám sát của HĐND các cấp.
Phó Chủ tịch Thường trực HĐND tỉnh Bắc Giang Lâm Thị Hương Thành nhấn mạnh: Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND ra đời cùng với Luật Tổ chức chính quyền địa phương đã tạo hành lang pháp lý rất cơ bản để hoạt động của HÐND nói chung, hoạt động giám sát nói riêng được triển khai thực hiện đồng bộ, thống nhất. Trong đó, Luật Hoạt động giám sát được ban hành đã bổ sung quy định mang tính nguyên tắc về hiệu quả hoạt động giám sát, đó là: "giám sát của Quốc hội, HĐND là hoạt động giám sát của cơ quan quyền lực nhà nước".
Trên cơ sở quy định của luật và các văn bản hướng dẫn thi hành, HĐND các địa phương đã tích cực triển khai thực hiện với những cách làm linh hoạt, sáng tạo, mang lại hiệu quả thiết thực. Nhiều vấn đề thông qua giám sát đã được phát hiện, tháo gỡ, góp phần quan trọng giảm bớt các điểm “nóng”, bức xúc, sai phạm ở cơ sở. Giám sát của HĐND từng bước đã khẳng định vai trò là “màng lọc” quan trọng để “gạn đục, khơi trong”, uốn nắn các trì trệ, khuyết điểm trong chấp hành pháp luật, tạo tiền đề để có chính sách, quy định mới phù hợp, hiệu quả hơn, khắc phục các hạn chế trong quản lý, điều hành phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương.
Tùy thuộc vào… người có chức vụ hoặc cơ quan thẩm quyền
Tại Hội thảo “Thực tiễn cơ chế thực thi pháp luật hoạt động giám sát của HĐND”, do Ban Công tác đại biểu phối hợp với Viện Nghiên cứu lập pháp tổ chức mới đây, PGS.TS. Nguyễn Quốc Sửu, Phó Giám đốc Học viện Hành chính Quốc gia nhấn mạnh: theo Hiến pháp và Luật Tổ chức chính quyền địa phương, chức năng, quyền hạn trao cho HĐND rất nhiều, nhưng quy định hoạt động giám sát trong Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND chưa tương xứng, phần nào đã hạn chế hiệu quả hoạt động của HĐND.
Trên thực tế, dù đã có những bước tiến dài trong nâng cao chất lượng hoạt động giám sát của HĐND các cấp nhưng so với kỳ vọng,Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND năm 2015 chưa cụ thể hóa các quy định về bảo đảm việc thực hiện kết luận, kiến nghị sau giám sát,đặc biệt là chưa có chế tài đủ mạnh để thực hiện các kiến nghị sau giám sát. Việc đoàn giám sát phát hiện những vi phạm quản lý kinh tế, tài chính cùng những vấn đề liên quan đến quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cơ quan, công dân mới chỉ dừng lại ở yêu cầu hoặc kiến nghị. Có những sai phạm đã được cảnh báo qua giám sát của HĐND, thế nhưng đáng tiếc chỉ dừng lại ở kiến nghị… trên giấy. Có những kiến nghị sau giám sát của HĐND các cấp kéo dài chưa được giải quyết nhiều năm, thậm chí qua nhiều nhiệm kỳ. Có những kiến nghị bị “bỏ lửng”, không được quan tâm giải quyết trong thời gian dài… Đây chính là “điểm nghẽn” trong việc thi hành Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND.
Nguyên Phó Chủ tịch Thường trực HĐND tỉnh Quảng Trị Nguyễn Đức Dũng đau đáu: kết luận, kiến nghị sau giám sát của HĐND, bên cạnh những tiến bộ vượt bậc theo thời gian vẫn còn thực trạng “giám sát để biết, để công bố, để đó” trên nhiều lĩnh vực và vụ việc vẫn không đi đến cùng, còn tùy thuộc vào thái độ tôn trọng, lòng trắc ẩn của “người có chức vụ hoặc cơ quan có thẩm quyền”. Chính vì vậy, trong một số trường hợp, đặc biệt là những vụ việc kéo dài, phức tạp, mặc dù qua giám sát đã chỉ ra những sai trái, kiến nghị, yêu cầu giải quyết kịp thời nhưng không được thực hiện triệt để bằng những thủ thuật quản lý, nhằm kéo dài và vô hiệu hóa gây hậu quả kinh tế - xã hội và xói mòn lòng tin của Nhân dân.
Đồng quan điểm, nguyên Ủy viên Thường trực kiêm Trưởng Ban Pháp chế HĐND thành phố Bảo Lộc, Lâm Đồng Nguyễn Vân Hậu nhấn mạnh: giám sát của HĐND là hoạt động giám sát quyền lực do Nhân dân ủy thác, giao cho người đại biểu nhân dân và cơ quan quyền lực nhà nước ở mỗi cấp thực hiện. Không chỉ đáp ứng kỳ vọng không ngừng phát huy quyền làm chủ của Nhân dân, mà còn để bảo vệ và tô thắm thêm các giá trị của nền dân chủ cộng hòa ở nước ta. Tuy nhiên, trên thực tế, không ít kết luận, kiến nghị bị lãng quên sau giám sát mà không ai phải chịu trách nhiệm gì, một trong những nguyên nhân quan trọng do thiếu các quy định chế tài cụ thể bảo đảm việc thực hiện kết luận, kiến nghị sau giám sát của HĐND.
Cần chế tài đủ mạnh tháo gỡ những “điểm nghẽn”
Đối với một nội dung hầu hết địa phương quan tâm kiến nghị là cơ chế xử lý việc triển khai các kiến nghị sau giám sát, Phó Chủ tịch Thường trực HĐND tỉnh Bắc Giang Lâm Thị Hương Thành trăn trở: Hoạt động giám sát của HĐND chủ yếu mới chỉ dừng lại ở việc kiến nghị, yêu cầu các cấp có thẩm quyền xem xét, xử lý khi phát hiện có hành vi vi phạm mà chưa có quy định cụ thể về chế tài xử lý đối với các đối tượng chịu sự giám sát không chấp hành nghiêm yêu cầu của đoàn giám sát, dẫn đến việc theo dõi, đôn đốc thực hiện kết luận, kiến nghị giám sát còn có những hạn chế, khó khăn, nhiều nội dung chậm hoặc chưa được quan tâm xử lý. Vì vậy, Thường trực HĐND tỉnh Bắc Giang tiếp tục kiến nghị nghiên cứu để có quy định cụ thể các chế tài xử lý đối với tổ chức, cá nhân không thực hiện hoặc thực hiện chậm, muộn các kiến nghị giám sát của HĐND.
Nghiên cứu sâu nội dung này, Phó trưởng Ban Kinh tế - Ngân sách HĐND tỉnh Lào Cai Ngô Quyền cho rằng: Quy định các chế tài xử lý của Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND còn nhiều điểm “mờ” chưa thực sự cụ thể, có tính định lượng. Điều đó khiến cho việc áp dụng luật để bắt buộc các đối tượng giám sát phải thực hiện kiến nghị chưa đủ mạnh. Đặc biệt, Luật chưa có chế tài về thực hiện các kiến nghị sau giám sát của HĐND. Do đó, các kiến nghị giám sát của HĐND chưa thực sự là các yêu cầu bắt buộc các đối tượng giám sát phải có biện pháp giải quyết các tồn tại, hạn chế và thực hiện các kiến nghị trong báo cáo của HĐND. Luật cũng chưa có những quy định chế tài xử lý trường hợp người đứng đầu để xảy ra sai phạm, nhất là đối với những người đứng đầu do Quốc hội và HĐND bầu hoặc phê chuẩn...
Nghiên cứu Báo cáo tổng kết 7 năm thực thi Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và HĐND ở các địa phương cho thấy, con số bình quân kiến nghị được giải quyết của HĐND các cấp là trên 60 và dưới 80%. Điều này có nghĩa là còn khoảng 20 - 40% số kiến nghị còn tồn đọng, trong đó có những nội dung kéo dài, xuyên nhiệm kỳ. Từ đó, việc hoàn thiện để ban hành một văn bản luật giám sát với chế tài đủ mạnh xử lý những hạn chế, vướng mắc trong quá trình xây dựng và phát triển kinh tế - xã hội của đất nước và từng địa phương để xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa thực sự là Nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân là cần thiết và cấp bách, để HĐND thực sự là cơ quan đại diện cho quyền lực của Nhân dân.
Vậy, những chế tài đủ mạnh đó cần được cụ thể như thế nào?
